Το κύκνειο άσμα του μεγάλου Βραζιλιάνου πεζογράφου Ζουακίμ Μαρία Μασάντο ντε Ασίς, Απομνημονεύματα του Άιρες, είναι ένα ημερολογιακό έργο που ξεκινά το μακρινό για εμάς 1888. Ο γράφων είναι ο ίδιος ο Άιρες, συνταξιοδοτημένος διπλωμάτης που επιστρέφει οριστικά από την Ευρώπη στο Ρίο ντε Ζανέιρο. Ο Άιρες είναι χήρος και άτεκνος, έχει όμως στο Ρίο την αδερφή του, τη Ρίτα, μέσω της οποίας αρχίζει να συναναστρέφεται το γηραιό, επίσης άτεκνο, ζεύγος των Αγκιάρ. Γνωρίζει επίσης, κι ερωτεύεται, τη νεαρή χήρα Φιντέλια ντε Νορόνια, μια γυναίκα εκπληκτική από κάθε άποψη, αλλά τόσο νέα σε σύγκριση με τον Άιρες που είναι απίθανο ποτέ να ανταποδώσει τα συναισθήματά του. Ο Άιρες βάζει ένα στοίχημα με την αδερφή του ότι εντός ενός έτους η χήρα θα (τον) παντρευτεί, όσο κι αν ο νόμος των πιθανοτήτων δεν μοιάζει να είναι με το μέρος του.
Εάν μέχρι εδώ η πλοκή μοιάζει υπερβολικά αργή και εάν φαντάζει δύσκολο να ταυτιστούμε με τους χαρακτήρες εκ πρώτης όψεως (ίσως λόγω της παλαιάς εποχής και του ανοικείου, για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, αστικού περιβάλλοντος του Ρίο ντε Ζανέιρο· ίσως και γιατί ένα μέρος του αναγνωστικού κοινού μπορεί να μη νιώσει εκ πρώτης όψης έλξη από μια ιστορία που στο κέντρο της θέτει μεγάλους σε ηλικία πρωταγωνιστές), αξίζει να επιμείνουμε και να παραδοθούμε στις σκέψεις του Άιρες. Η βαθιά υποκειμενική ματιά του γέρου διπλωμάτη εκπλήσσει με τη φρεσκάδα της, καθώς φαίνεται ότι ο Άιρες δεν έχει εξαντλήσει ακόμα τη διάθεση για παρατήρηση και νέα γνώση, ούτε έχει αποτραβηχτεί σε κάποιον δικό του κόσμο, προσωπικών και παγιωμένων πεποιθήσεων. Αντιθέτως, κάθε του συναναστροφή με τους ανθρώπους γύρω του είναι μια ευκαιρία για έναν αναστοχασμό στην ανθρώπινη φύση, στα κίνητρα και τα πάθη, ίδια ή αλλότρια, και μια ευκαιρία για υποδόρια, αλλά χωρίς φραγμούς κριτική, με λεπτή ειρωνεία. Φυσικά, τα όποια συμπεράσματα είναι καθαρά προσωπικά, όπως μας καθιστά σαφές ο ημερολογιακός χαρακτήρας του βιβλίου, και μπορούν να αναιρεθούν ανά πάσα στιγμή είτε από μια σκέψη του ίδιου του Άιρες είτε από ένα γεγονός που θα φέρει στην επιφάνεια κάτι το διαφορετικό απ’ όσα ως τότε πίστευε. Με αυτόν τον τρόπο, ο Μασάντο ντε Ασίς καταφέρνει με μαεστρία να εκφράσει δικούς του προβληματισμούς μέσω του Άιρες, χωρίς διάθεση όμως ούτε να επιβάλει τις ίδιες του τις σκέψεις ούτε να τους αποδώσει υπερβολική σημασία.
Τα Απομνημονεύματα του Άιρες δεν αποτελούν μόνο μια καταγραφή του μυθοπλαστικού, μεγάλου σε ηλικία Άιρες, αλλά κι ενός ώριμου Μασάντο, καθώς αυτό ήταν το τελευταίο έργο που έγραψε ο αποκαλούμενος «Μάγος της Κόσμε Βέλιου». Ως εκ τούτου, ο χρόνος έχει μια ιδιαίτερη θέση σε αυτό το έργο, και μάλιστα ως αναστοχασμός πάνω στον θάνατο. Δεν είναι τυχαίο ότι ο συγγραφέας επιλέγει να γράψει ένα ημερολόγιο, έναν αυτοβιογραφικό τρόπο μέτρησης της καθημερινότητας με βάση τον χρόνο. Η πρώτη σκηνή, μάλιστα, διαδραματίζεται σε ένα νεκροταφείο, όπου για πρώτη φορά ο Άιρες βλέπει τη Φιντέλια, και βάζει το στοίχημα με την αδερφή του για το αν θα ξαναπαντρευτεί. Και πριν συμβούν όλα αυτά, ο αφηγητής παρατηρεί: «Δεν είναι και άσκημος ο τάφος μας. Θα μπορούσε να είναι κάπως πιο απλός, ένας σταυρός και μια επιγραφή μονάχα. Και έτσι όμως είναι καλοφτιαγμένος. Τον βρήκα υπερβολικά καινούριο, αυτό να λέγεται» – και να η θεσπέσια ειρωνεία, παντρεμένη με τη σκέψη του Μασάντο.
Ο Άιρες είναι συνεπέστατος στην καταγραφή του: σημειώνει με ακρίβεια τις ημερομηνίες και τις ώρες των συναντήσεων, των συζητήσεων, ακόμα και των στιγμών που χωρίς άλλη συντροφιά περπατά μέσα στην πόλη. Η συνειδητοποίηση του χρόνου είναι αναπόφευκτη, καθώς ο παλιός διπλωμάτης συνδέεται στενά με τους γηραιούς και τόσο αγαπημένους Αγκιάρ, ανάμεσα στους οποίους λάμπει η νεότητα της Φιντέλια.
Το μέτρημα των ημερών με το οποίο καταπιάνεται ο γέρος διπλωμάτης λαμβάνει υπόψη του το γήρας και τον θάνατο, αλλά δεν αρκούν αυτά, για να επισκιάσουν τις φρέσκες του ανησυχίες και την παρατήρηση της ζωής. Κυρίως, όμως, το μέτρημα του χρόνου κρύβει και αυτό που υπονοείται από τον υπότιτλο του βιβλίου: «...αυτό που οι άνθρωποι αποκαλούν έρωτα». Αυτός είναι ένα στίχος του Πέρσι Σέλλεϋ («I can give not/ what men call love») που ο Άιρες μελετά στην αρχή του έργου. Γιατί η καταγραφή του χρόνου είναι για τον Άιρες και η καταγραφή εκείνου του στοιχήματος που είχε βάλει με την αδερφή του, να παντρευτεί μέσα σε ένα έτος την όμορφη Φιντέλια. Ο χρόνος, στα Απομνημονεύματα του Άιρες, είναι ένας διαρκής τρόπος υπενθύμισης του θανάτου (ή, αν θέλετε, των αντιθέσεων και των συναντήσεων μεταξύ γηρατειών και νιότης). Μα είναι ταυτόχρονα κι ο χώρος μέσα στον οποίον εκτυλίσσεται όχι μόνο η ζωή, αλλά και η αγάπη ή «αυτό που οι άνθρωποι αποκαλούν έρωτα».
Έτσι, μια από τις δυνατές αναγνώσεις, κάτω από τις στρώσεις των οξυδερκών παρατηρήσεων, του σαρκασμού και της σαφούς ευφυΐας που διέπουν το κείμενο, είναι αυτή που θέτει σε διάλογο το δίπολο του έρωτα και του θανάτου, αυτές τις δυο τετριμμένες κι ανεξάντλητες θεματικές. Και όπως το λέει και ο στίχος του Σέλλεϋ, ο Άιρες δεν είναι αυτός που θα δώσει αυτό που οι άνθρωποι αποκαλούν έρωτα, αλλά οπωσδήποτε θα τον νιώσει. Η αγάπη διαπερνά τις σελίδες του βιβλίου, είτε μέσω του δεσμού των Αγκιάρ, είτε μέσω της φροντίδας της Ρίτας, είτε ενσαρκωμένη στο πρόσωπο της Φιντέλια. Αλλά και με έναν τρόπο προφανή μεν, αλλά που δεν θα τον αποκαλύψουμε εδώ, για να μη χαλάσουμε τη χαρά.
Με πόσους τρόπους μπορούμε να αντιληφθούμε τον χρόνο, αλήθεια; Τα Απομνημονεύματα του Άιρες προσφέρουν έναν μυθιστορηματικό τόπο, στον οποίον ο χρόνος είναι ταυτόχρονα το μέτρο της ωριμότητας, ως και της φθοράς, αλλά και της ωρίμανσης (γέννησης) νέων πραγμάτων, σε αρμονία με τα παλιά. Και το ότι ο Μασάντο έβαλε τα δύο αυτά στοιχεία να συνυπάρξουν είναι εξίσου θαυμαστό με τον τρόπο με τον οποίον τα κατάφερε, καθώς η γραφή του είναι ολοζώντανη, γεμάτη χιούμορ, και δίνει πολύ μεγάλη χαρά.
Η εξαιρετική μετάφραση του Νίκου Πρατσίνη επανεφευρίσκει τη γλώσσα του Μασάντο τοποθετώντας τη στα Ελληνικά, ή μάλλον προσαρμόζει τα Ελληνικά σε αυτή, και είναι από μόνη της λόγος να διαβαστεί η ελληνική έκδοση. Πρόκειται για ένα βιβλίο προσεγμένο στην κάθε του λεπτομέρεια, από το εξώφυλλο και τον λόγο που επελέγη ως την εισαγωγή και τις σημειώσεις του, και πάλι γραμμένες από τον Νίκο Πρατσίνη.
Απομνημονεύματα του Άιρες: … αυτό που οι άνθρωποι αποκαλούν έρωτα
Ζοακίμ Μαρία Μασάντο ντε Ασίς
Μετάφραση, Εισαγωγή, Σημειώσεις: Νίκος Πρατσίνης
Εκδόσεις Printa-Ροές
