Πριν από περίπου έναν χρόνο η «ευρωπαϊκή» κοινή γνώμη συγκλονίστηκε από ένα βίντεο που διέρρευσε παράνομα στο διαδίκτυο και απεικόνιζε τη Φινλανδή Πρωθυπουργό Sanna Marin να χορεύει έξαλλα σε κάποιο ιδιωτικό πάρτι, διότι δεν νοείται μία νέα και εμφανίσιμη γυναίκα να διασκεδάζει, ενώ παράλληλα κατέχει δημόσια αξιώματα – ένα γεγονός που, αν αναφερόταν σε κάποιον άνδρα αντίστοιχου βεληνεκούς, μπορεί να μη γινόταν καν είδηση.
Γιατί η Sanna Marin κλήθηκε να απολογηθεί και γιατί το βίντεό της είχε τόσα πολλά κλικ; Πιθανώς, επειδή πίσω από τη δριμεία κριτική ελλοχεύει και μια ανδρική ηδονοβλεπτική στάση, η οποία στιγματίζει τη θηλυκότητα, όταν αυτή ταυτίζεται με την έκφραση ευχαρίστησης, διασκέδασης ή και ερωτικής επιθυμίας. Η κοινωνική ερμηνεία του προαναφερθέντος βίντεο αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του κινηματογραφικού όρου male gaze, σύμφωνα με τον οποίον οι θηλυκότητες αποτυπώνονται στο σινεμά με έναν τέτοιον τρόπο, ώστε να αντικειμενοποιούνται σεξουαλικά, και βάσει του οποίου η κάμερα επίσης τείνει να υιοθετεί την οπτική του άνδρα πρωταγωνιστή, εστιάζοντας στο στήθος, τους γλουτούς ή και ενίοτε σε ολόκληρο το συχνά (ημί)γυμνο γυναικείο σώμα – χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν πολλά RnB βίντεο κλιπ με σαγηνευτικές γυναίκες, οι οποίες καθαρίζουν αισθησιακά αυτοκίνητα, ή και οι περισσότερες τηλεοπτικές διαφημίσεις.
Τι είναι όμως ο όρος female gaze και πού μπορούμε να τον εντοπίσουμε; Η ορολογία περί male και female gaze εισήχθη το 1975 από τη θεωρητικό Laura Mulvey στο δοκίμιό της Visual Pleasure and Narrative Cinema. Σε αυτό η Mulvey αναφέρει, μεταξύ άλλων, ότι «η εικόνα της γυναίκας ως (παθητικής) πρώτης ύλης για το (ενεργητικό) βλέμμα του άνδρα προωθεί αυτό το επιχείρημα… προσθέτοντας το επιπλέον επίπεδο που απαιτείται από την πατριαρχική ιδεολογία, όπως αυτή διαμορφώνεται στην αγαπημένη της κινηματογραφική μορφή – την ψευδαισθητική αφηγηματική ταινία». Με άλλα λόγια, η αναπαράσταση δεν είναι παρά μια εκδήλωση της πατριαρχίας. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι οι απαρχές αυτής της στερεοτυπικής παρουσίασης των γυναικών στο σινεμά ξεκίνησαν με τις ταινίες noir, όταν οι ελκυστικοί μεν, αλλά πνευματώδεις γυναικείοι χαρακτήρες είτε δαμάζονταν στο τέλος της ταινίας και παντρεύονταν τον πρωταγωνιστή είτε χαρακτηρίζονταν ως επικίνδυνες και συνήθως κατέληγαν στη φυλακή ή πέθαιναν (vertigo).
Η γυναικεία ματιά ή αλλιώς female gaze είναι με λίγα λόγια το ακριβώς αντίθετο. Όπως η ζωγράφος Berthe Morisot ή η διάσημη φωτογράφος και πολεμική ανταποκρίτρια Gerta Taro, έτσι όλο και περισσότερες γυναίκες σκηνοθέτες ακολουθούν μια διαφορετική προσέγγιση και αποδομούν την κυρίαρχη ανδρική ηδονοβλεπτική οπτική μέσα από χαρακτήρες που εστιάζουν στον συναισθηματικό κόσμο των γυναικών και των ανδρών πρωταγωνιστών ή μέσα από κινηματογραφικά αφηγήματα που ανατρέπουν τη στερεοτυπική πλοκή. Στην ταινία Promising Young Woman, για παράδειγμα, παρακολουθούμε πώς μια γυναίκα σαγηνεύει άνδρες και τους αφήνει να τη μεθύσουν και να προσπαθήσουν να την κακοποιήσουν σεξουαλικά, μόνο και μόνο για να τους εκδικηθεί στη συνέχεια.
Από την άλλη, σκηνοθέτιδες όπως η Sophia Coppola και η Greta Gerwig μας χαρίζουν δυναμικούς γυναικείους χαρακτήρες και πλάνα που εστιάζουν στο συναίσθημα που νιώθει το θηλυκό υποκείμενο, όταν αντιλαμβάνεται πώς θεωρείται κοινωνικά, μέσα από ταινίες όπως οι Ladybird, Little Women, Virgin Suicides και Mary Antoinette, ενώ η αξιαγάπητη Phoebe Waller-Bridge επιλέγει με τον τρόπο της να επικοινωνεί κατευθείαν με το κοινό, παίρνοντας την αφήγηση στα χέρια της και θυμίζοντάς μας ότι αυτή έχει τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο στη σειρά Fleabag. Ενδιαφέροντα παραδείγματα αποτελούν και η λογοτεχνική έκφραση του φαινομένου μέσα από βιβλία όπως το Cinderella Liberator της Rebecca Solnit (όπου η Σταχτοπούτα σώζει μόνη της τον εαυτό της), οι ιστορίες της Virginia Wolf και το βιβλίο Wide Sargasso Sea της Jean Rhys, το οποίο αφηγείται την ιστορία της Τζέιν Έυρ από την πλευρά της γυναίκας του κυρίου Ρότσεστερ, η οποία ίσως δεν ήταν και τόσο τρελή τελικά.
Τελικά, έχει σημασία να ορίζουμε αν οι ταινίες ή οι εικόνες που καταναλώνουμε εξυπηρετούν την ανδρική ή τη θηλυκή οπτική σε μια politically correct εποχή; Και φτάνουν μόνο αυτές οι οπτικές, ή μήπως είναι καιρός να μιλήσουμε για αναπαράσταση της κοινότητας ΛΟΑΤΚΙ ή και για την οριενταλιστική προσέγγιση; Δεν είμαι τόσο σίγουρη ότι ο ορισμός και η ανάλυση του εκάστοτε θεάματος που καταναλώνουμε είναι πάντοτε η καλύτερη προσέγγιση, αλλά είναι πολύ σημαντικότερο να κατανοήσουμε ποιες ιστορίες θέλουμε να βλέπουμε, με ποιον τρόπο θέλουμε να απεικονίζονται και τι σημαίνουν για το αξιακό μας σύστημα.
